فصل چهارم - فضیلت برخاستن از خواب
فضیلت نماز شب
در برخاستن از خواب و نماز شب خواندن بدانكه روايات بسيار وارد شده است از اصحاب عصمت عليهم السلام در باب برخاستن شب و بيان فضيلت آن و روايت شده كه آن شرف مومن است و آنكه نماز شب باعث صحّت بدن و كفّاره گناهان روز و برطرف كننده وحشت قبر است رُوي را سفيد و بُوي را پاكيزه و روزي را جَلْب مي نمايد و آنكه مال و پسران زينت حيات دنيايند و هشت ركعت نماز در آخر شب با نماز وتر زينت آخرت است و گاهي حق تعالي جمع مي فرمايد اين دو زينت را براي بعضي از مردمان و آنكه دروغ گفته كسي كه بگويد من نماز شب مي كنم و روز گرسنگي مي برم زيرا كه نماز شب ضامن روزي روز است و از حضرت صادق عليه السلام روايت است كه فرموده بود در وصيّت رسول خدا به عليّ عَلَيْهِما وَ الِهِمَا السَّلامُ يا علي وصيّت مي كنم ترا در باب نفس خودت به چند خصلت پس حفظ كن آنها را بعد از آن فرمود خداوندا ياري كن او را و ذكر فرمود جمله اي از خصلتها تا اينكه فرمود:
وَعَلَيْكَ بِصَلوةِ اللَّيْلِ وَ عَلَيْكَ بِصَلوةِ اللَّيْلِ
وَعَلَيْكَ بِصَلوةِ اللَّيْلِ وَ عَلَيْكَ بِصَلوةِ الزَّوالِ وَعَلَيْكَ بِصَلوةِ الزَّوالِ وَعَلَيْكَ
صَلوةِ الزَّوالِ
و ظاهر اينست كه حضرت اراده كردند به نماز شب سيزده ركعت را و به نماز زوال هشت ركعتي كه نافله زوال است .
و از انس روايت است كه گفت شنيدم حضرت پيغمبر صلي الله عليه و آله فرمود دو ركعت نماز در دل شب بهتر است بسوي من از دنيا و آنچه در دنيا است و روايت شده كه از امام زين العابدين عليه السلام سؤ ال كردند كه چه شده كه كساني كه در شب تهجّد مي كنند رويشان از همه كس نيكوتر است فرمود براي آنكه ايشان خلوت مي كنند با خدا حق تعالي مي پوشاند به ايشان از نور خويش .
وبالجمله روايات در اين باب بسيار است و مكروه است ترك برخاستن شب و شيخ بسند صحيح از حضرت صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود نيست بنده اي مگر اينكه بيدار مي شود در هر شب يك مرتبه يا دو مرتبه يا چند مرتبه پس اگر برخاست كه برخاست و اگر نه مي گشايد شيطان ميان پاهاي خود را پس بول مي كند در گوش او آيا نمي بيند آن كسي كه برنخاسته است از براي نماز شب صبح كه برمي خيزد گران و مكدّر و سنگين و كَسِل است .
و شيخ برقي به سند معتبر از حضرت امام محمّد باقر عليه السلام روايت كرده كه فرمود از براي شب شيطاني است كه او را رها مي گويند پس هرگاه بنده اي از خواب بيدار شود و اراده كند برخاستن براي نماز شب را آن شيطان به او گويد حالا وقت برخاستن تو نيست پس دفعه ديگر كه بيدار شود و خواهد برخيزد آن شيطان گويد كه وقت برخاستن نشده يعني زود است پس پيوسته او را از برخاستن زايل كند و حبس كند او را تا فجر طلوع كند و چون فجر طالع شود بول كند در گوش او آن وقت بگذرد از او در حاليكه دُم خود را مي جنباند از ناز و بخود مي بالد .
و ابن ابي جمهور از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل كرده كه آن حضرت روزي به اصحاب خود فرمود كه احدي از شما هرگاه خوابيد شيطان گره مي زند بر پس سر او سه گره بزند مكان هر گرهي عَلَيْكَ لَيْلٌ طَويلٌ فَارْقُدْ يعني شبت دراز است بخواب پس هرگاه بيدار شد و ذكر خدا كرد يك گِره گشوده شود و اگر وضوء گرفت يك گره ديگر گشوده گردد و اگر نماز خواند يك گره ديگر گشوده گردد پس داخل صبح شود به حال نشاط پاكيزه نفس والاّ صبح كند خبيث النَّفس كَسْلان و اين روايت در كتب اهل سنّت نيز مذكور است .
و قطب راوندي روايت كرده از اميرالمومنين عليه السلام كه فرمود طمع مكن در سه چيز با سه چيز . طمع مكن در بيداري شب با پرخوردن و در نور صورت با خوابيدن در جميع شب و در امان از دنيا با صحبت فُسّاق .
و نيز قطب راوندي روايت كرده كه حضرت عيسي عليه السلام صدا زد مادر خود مريم عليه السلام را بعد از مردنش و گفت اي مادر با من تكلّم كن آيا مي خواهي به دنيا برگردي گفت بلي براي آنكه نماز گذارم براي خدا در شب بسيار سرد و روزه بگيرم در روز بسيار گرم اي پسر جان من اين راه بيمناك است .
کیفیت نماز شب
و اما كيفيت نماز شب بنحو آسان و مختصر كه همه كس بتواند بجا آورد انشاءالله تعالي آنست كه چون از خواب برخاست سجده كند براي خداوند تعالي و نيكو است در اين حال يا در حال برداشتن سر از سجده بگويد:
اَلْحَمْدُلِلّهِ الَّذي اَحْياني بَعْدَ ما اَماتَني وَ اِلَيْهِ النُّشُورُ اَلْحَمْدُ لِلّهِ
الَّذي رَدَّ عَلَيَّ رُوحي لِاَحْمَدَهُ وَاَعْبُدَهُ
و چون برخاست و ايستاد بگويد:
اَللّهُمَّ اَعِنّي عَلي هَوْلِ الْمُطَّلَعِ وَ وَسِّعْ عَلَيَّ الْمَضْجَعَ وَارْزُقْني خَيْرَما بَعْدَ الْمَوْتِ
و چون صداي خروس شنيد بگويد:
سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِكَةِ وَالرُّوحِ
سَبَقَتْ رَحْمَتُكَ غَضَبَكَ لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ عَمِلْتُ سُوَّءً وَظَلَمْتُ نَفْسي فَاغْفِرْلي
اِنَّهُ لايَغْفِرُ الذُّنُوبَ اِلاّ اَنْتَ فَتُبْ عَلَيَّ اِنَّكَ اَنْتَ التَّوّابُ الرَّحيمُ
و چون نگاه كند به اطراف آسمان بخواند:
اَللّهُمَّ اِنَّهُ لايُواري مِنْكَ لَيْلٌ ساجٍ وَلاسَمآءٌ ذاتُ
اَبْراجٍ وَلا اَرْضٌ ذاتُ مِهادٍ وَلاظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ وَ لابَحْرٌ لُجِّيُّ
تُدْلِجُ بَيْنَ يَدَيِ الْمُدْلِجِ مِنْ خَلْقِكَ تُدْلِجُ الرَّحْمَةَ عَلي مَنْ تَشآءُ مِنْ خَلْقِكَ
تَعْلَمُ خآئِنَةَ الْاَعْيُنِ وَ ما تُخْفِي الصُّدُورُ غارَتِ النُّجُومُ وَنامَتِ الْعُيُونُ وَ
اَنْتَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَاْخُذُكَ سِنَةٌ وَلانَوْمٌ سُبْحانَ اللّهِ رَبِّ الْعالَمينَ وَ اِلهِ
الْمُرْسَلينَ وَالْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ
پس بخواند پنج آيه آل عمران :
اِنَّ في خَلْقِ السَّمواتِ وَالْاَرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهارِ لاَياتٍ لاِوُليِ الْاَلْبابِ
الَّذينَ يَذْكُروُنَ اللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلي جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ في خَلْقِ
السَّمواتِ وَالْاَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النّارِ رَبَّنا
اِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النّارَ فَقَدْ اَخْزَيْتهَ وَ ما لِلظّالِمينَ مِنْ اَنْصارٍ رَبَّنا اِنَّنا سَمِعْنا
مُنادِياً يُنادي لِلاْيمانِ اَنْ امِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ كَفِّرْ عَنّا
سَيِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْاَبْرارِ رَبَّنا وَ اتِنا ما وَعَدْتَنا عَلي رُسُلِكَ وَلاتُخْزِنا يَوْمَ
الْقِيمَةِ اِنَّكَ لاتُخْلِفُ الْميعادَ
پس هرگاه خواست كه متوجّه شود به سوي عبادت و او را حاجتي به تخلّي بوده باشد ابتدا كند به آن و چون بيرون آيد از خلاء ابتدا كند به مسواك بعد از آن وضو بسازد وضوء كامل و خود را خوشبو سازد پس برخيزد به نماز شب و اوّل وقت آن از نصف شب است و هر چه نزديك تر شود به طلوع صبح صادق افضل است و اگر طلوع كند صبح و چهار ركعت آن را بجا آورده باشد بقيّه را بخواند به حمد تنها بي سوره پس چون برخاست براي نماز شب شروع مي كند به هشت ركعت نماز شب و بعد از هر دو ركعت سلام مي دهد و خوب است كه در دو ركعت اوّل بعد از حمد شصت مرتبه توحيد بخواند در هر ركعتي سي مرتبه تا منصرف شود از نماز و نبوده باشد ميان او و خداي عزّوجلّ گناهي و يا آنكه در ركعت اوّل آن توحيد و در ركعت دوّم قُلْ يا اَيُّهَا الْكافِروُنَ بخواند و در شش ركعت ديگر حمد و هر سوره كه خواهد بخواند و كافي است حمد و قُلْ هُوَاللّهُ اَحَدٌ در هر ركعتي و جايز است اكتفا به حمد تنها وچنانكه سنّت است قنوت درنمازهاي واجبي سنّت است نيز در هر ركعت دومي از نوافل و كافي است سه سُبْحانَ اللّهِ گفتن و يا آنكه گفته شود:
اَللّهُمَّ اغْفِرْ لَنا وَارْحَمْنا
وَ عافِنا وَاعْفُ عَنّا فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ اِنَّكَ عَلي كُلِّشَيْءٍ قَديرٌ
و يا آنكه بگويد:
رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَتَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمُ اِنَّكَ اَنْتَ الْاَعَزُّ الْاَجَلُّ الْاَكْرَمُ
و روايت شده كه حضرت امام موسي عليه السلام چون شب در محراب عبادت مي ايستاد مي خواند اَللّهُمَّ اِنَّكَ خَلَقْتَني سَوِيّاً(خدايا تو مرا آفريدي درست) و اين دعاء پنجاهم صحيفه كامله است و چون فارغ شود از هشت ركعت نماز شب پس بجا مي آورد دو ركعت نماز شفع و يك ركعت نماز وتر و مي خواند در اين سه ركعت بعد ازحمد قُلْ هُوَاللّهُ اَحَدٌ تا به منزله آن باشد كه يك ختم قرآن كرده باشد زيرا كه سوره توحيد ثلث قرآن است و يا آنكه بخواند در نماز شفع در ركعت اوّل حمد وَ قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ و در ركعت دوّم حمد و قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ و چون از نماز شفع فارغ شد مستحبّ است آنكه بخواند اِلهي تَعَرَّضَ لَكَ في هذَا اللَّيْلِ الْمُتَعَرِّضُونَ(خدايا اظهار احتياج كردند به درگاهت در اين شب نيازمندان) و اين دعائي است كه در اعمال شب نيمه شعبان در مفاتيح الجنان مذكور شده و چون از دو ركعت شفع فارغ شد برمي خيزد بجهت يك ركعت وتر و مي خواند درآن حمد و سوره توحيد و يا آنكه مي خواند بعد از حمد قُلْ هُوَاللّهُ اَحَدٌ سه مرتبه و مُعوّذتَيْن يعني قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ وَ قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ پس دست برمي دارد براي قنوت و دعا مي خواند آنچه بخواهد شيخ طوسي فرموده كه دعاهائي كه در اين محلّ خوانده مي شود از بسياري احصا نمي شود ولكن چيز موقّتي نيست كه خلاف آن جايز نباشد و مستحبّ است كه انسان در قنوت آن گريه كند از خوف خدا و ترس از عقاب خدا يا تَباكي كند و دعا كند براي برادران مومن و مستحبّ است كه ذكر شود چهل نفر پس بدرستي كه كسي كه دعا كند براي چهل مومن دعايش مستجاب مي شود انشاءاللّه و دعا كند به آنچه خواسته باشد و شيخ صدوق در فقيه فرموده كه حضرت رسول صلي الله عليه و آله در قنوت وتر مي خواند:
اَللّهُمَّ اهْدِني فيمَنْ هَدَيْتَ وَ عافِني فيمَنْ عافَيْتَ
وَ تَوَلَّني فيمَنْ تَوَلَّيْتَ وَ بارِكْ لي فيما اَعْطَيْتَ وَقِني شَرَّ ما قَضَيْتَ فَاِنَّكَ
تَقْضي وَلايُقْضي عَلَيْكَ سُبْحانَكَ رَبَّ الْبَيْتِ اَسْتَغْفِرُكَ وَ اَتُوبُ اِلَيْكَ وَ
اوُمِنُ بِكَ وَاَتَوَكَّلُ عَلَيْكَ وَلاحَوْلَ وَلاقُوَّةَ اِلاّ بِكَ يا رَحيمُ
و سزاوار است آنكه هفتاد مرتبه بگويد اَسْتَغْفِرُاللّهَ رَبّي وَ اَتُوبُ اِلَيْهِ وسزاوار است كه دست چپ را بدعاء بلندكرده باشدواستعفاررابدست راست بشماردوروايت شده كه حضرت رسول صلي الله عليه و آله استغفارمي كرد در نماز وتر هفتاد مرتبه و هفت مرتبه مي گفت :
هذا مَقامُ الْعائِذِ بِكَ مِنَ النّارِ
و نيز روايت شده كه حضرت امام زين العابدين عليه السلام در سحر در نماز وتر سيصد مرتبه مي گفت :
اَلْعَفْوَ اَلْعَفْوَ
و بگويد بعد از اين :
رَبِّ اغْفِرْلي وَارْحَمْني وَ تُبْ عَليَّ اِنَّكَ اَنْتَ
التَّوّابُ الْغَفُورُ الرَّحيمُ
و سزاوار است آنكه طول دهد قنوت را و چون فارغ شد از قنوت به ركوع رود و چون سر از ركوع برداشت بخواند اين دعا را كه شيخ در تهذيب از حضرت موسي بن جعفرعليه السلام نقل كرده :
هذا مَقامُ مَنْ حَسَناتُهُ نِعْمَةٌ مِنْكَ وَ شُكْرُهُ ضَعيفٌ وَ
ذَنْبُهُ عَظيمٌ وَ لَيْسَ لِذلِكَ اِلاّ رِفْقُكَ وَ رَحْمَتُكَ فَاِنَّكَ قُلْتَ في كِتابِكَ الْمُنْزَلِ
عَلي نَبِيِّكَ الْمُرْسَلِ صَلَّي اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ كانُوا قَليلاً مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ
وَبِالاَسْحارِهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ طالَ هُجُوعي وَ قَلَّ قِيامي وَ هذَا السَّحَرُ وَ اَنَا
اَسْتَغْفِرُكَ لِذُنُوبي اِسْتِغْفارَ مَنْ لايَجِدُ لِنَفْسِهِ ضَرّاً وَلا نَفْعَاً وَلا مَوْتاً وَلاحَيوةً
وَلا نُشُوراً
پس به سجده رَوَد و نماز را تمام كند و بعد از سلام تسبيح زهراءسلام الله عليها بخواند پس بگويد:
اَلْحَمْدُ لِرَبِّ الصَّباحِ الْحَمْدُ لِفالِقِ الْاِصْباحِ
و بگويد:
سُبْحانَ رَبِّيَ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزيزِ الْحَكيمِ
سه مرتبه پس بگويد:
يا حَيُّ يا قَيُّومُ يا بَرُّ
يا رَحيمُ يا غَنِيُّ يا كَريمُ اُرْزُقْني مِنَ التِّجارَةِ اَعْظَمَها فَضْلاً وَ اَوْسَعَها رِزْقاً
وَ خَيْرَها لي عاقِبَةً فَاِنَّهُ لا خَيْرَ فيما لا عاقِبَةَ لَهُ
و شايسته است كه بخواند بعد از اين دعاي حزين را :
اُناجيكَ يا مَوْجُوداً في كُلِّ مَكانٍ
الخ پس به سجده رود و بگويد پنج مرتبه :
سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِكَةِ وَالرُّوحِ
پس بنشيند و بخواند آية الكرسي را دگر باره به سجده رود و ذكر سابق را پنج مرتبه بخواند
نافله نماز صبح
پس برخيزد بجهت نافله صبح و آن دو ركعت است در ركعت اوّل بعد از حمد سوره قُلْ يا اَيُّهَا الْكافِرُونَ و در ركعت دوّم بعد از حمد سوره توحيد بخواند و چون سلام داد بخوابد بر پهلوي راست رو به قبله به هيئت ميّت در لحد و بگذارد گونه راست خود را بر روي دست راست و بگويد:
اِسْتَمْسَكْتُ بِعُرْوَةِ اللّهِ الْوُثْقيَ الَّتي لاَانْفِصامَ لَها وَاعْتَصَمْتُ بِحَبْلِ اللّهِ
الْمَتينِ وَ اَعُوذُ بِاللّهِ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ وَ اَعُوذُ بِاللّهِ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ
الْجِنِّ وَالْاِنْسِ
پس سه مرتبه بگويد:
سُبْحانَ رَبِّ الصَّباحِ فالِقِ الْاِصْباحِ
و بخواند پنج آيه آل عمران اِنَّ في خَلْقِ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ
پس برخيزد و بنشيند و تسبيح زهراء سلام الله عليها بگويد و در كتاب من لايحضره الفقيه است كه روايت شده هر كه صلوات بفرستد بر محمد و آل محمّد صد مرتبه مابين دو ركعت نافله صبح و نماز صبح نگاه دارد حق تعالي روي او را از حرارت آتش و كسي كه بگويد صد مرتبه سُبْحانَ رَبّيِ الْعَظيمِ وَ بِحَمْدِهِ اَسْتَغْفِرُاللّهَ رَبّي وَ اَتُوبُ اِلَيْهِ(منزه است پروردگار من كه بزرگ است و حمد او راست و آمورزش مي جويم از پروردگارم و بازگشت مي كنم به سوي او) بنا كند خداوند تعالي از براي او خانه اي در بهشت و كسي كه بخواند بيست و يك مرتبه قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ بنا كند حق تعالي براي او خانه اي در بهشت و اگر بخواند آن را چهل مرتبه بيامرزد حق تعالي او را و سزاوار است آنكه خوانده شود بعد از فراغ از نماز شب دعاي سي و دوّم صحيفه كامله اَللّهُمَّ ياذَا الْمُلْكِ الْمُتَاءَبِّدِ بِالْخُلُودِ(بار خدايا اي صاحب ملك ابدي و هميشگي) پس سجده شكر كند و سزاوار است كه دعا كند در آن از براي برادران مومن خود و بخواند دعاي اَللّهُمَّ رَبَّ الْفَجْرِ را كه در ادعيه سجده شكر گذشت رجاء واثق از برادران ديني كه از براي اين گنه كار رُوسياه نيز دعا كنند كه بسيار محتاجم به دعاء وَاللّه الموّفق .